Inleven in de natuur is de perspectiefverandering voor de land-bouw
In de jaren ‘70 viel het kwartje voor voedingsfilosfoof Michiel Korthals. Hij besefte dat de natuurlijke systemen waar de mens afhankelijk van is, eindig zijn. In eerste instantie beperkte zijn inzicht zich tot alleen milieu, al snel kwam daar voeding bij. Syntetische mest kan dan wel goed zijn voor de opbrengst van de plant, voor het bodemleven, de plantenwortel en de nutriëntendichtheid is het desastreus, zo leerde hij. Het roer moe(s)t om.
Als voedingsfilosoof beweegt Michiel zich op het snijvlak van voeding en filosofie van waaruit hij lastige vragen stelt die nieuwe inzichten brengen. De ethische vraagstukken die hij aansnijdt hebben invloed op het sociale, economische, technologische en ecologische domein. Ze gaan over waarden en normen, over technologische keuzes en daarmee onze kijk op de natuur en verdienmodellen.
—
Help je ons met meer Nieuw Voer? Met jouw eenmalige donatie of maandelijkse donaties via Petje.af/nieuwvoer help je mij met meer onafhankelijk hoogwaardige verhalen van pioniers te maken. Alvast veel dank voor je (kleine) steun en het vertrouwen.
Technologie: de invloed van technologie op natuur in ethisch perspectief
Een hot item waar Michiel zich over buigt is het nut en de noodzaak van genetische manipulatie. Vanuit de drang naar meer en beter, willen wetenschappers de natuur naar hun hand zetten door deze genetisch te modificeren. Zo vinden zij dat de CO2 en H2O opname in een plant volgens hun efficiency maatstaven inefficiënt is. Je kunt je afvragen of deze natuurlijke inefficiëntie een evolutionaire reden heeft. Het is immers juist de quantummechanica dat het mogelijk maakt dat planten photonen kunnen afvangen voor de energie die nodig is om de C van CO2 los te breken. Waarom zou je het efficiënter willen maken, als de natuur laat zien dat effectiviteit juist meer brengt?
Nog meer vragen roept het genetisch manipuleren van dieren op om meer efficiency te realiseren. Gaan we koeien genetisch modificeren, zodat hun melk geen mogelijke allergische reactie geeft, om zo meer melk te kunnen verkopen?
Als je weet dat lactose intolerantie eigenlijk de norm is, dan kun je afvragen waarom meer melk goed voor ons zou moeten zijn.
Anderen overwegen om dieren te ontwikkelen zonder zenuwen. Als ze niks voelen, is het dan nog wel een dier? Is het dan nog wel een levend organisme met alle natuurlijke beperkingen?
Wat definieert leven? En waarom willen wetenschappers de natuur tot een levenloze productiemachine maken, als we weten dat juist microbiologie {de aflevering met Wim te Laat van The Protein Brewery) en cellen (de aflevering met Daan Luining van Meatable) de sleutel zijn van het leven? Of denk aan dat in de toekomst zelfs melk gemaakt wordt door schimmels zonder tussenkomst van een rund. Het constant wegnemen van productie en efficiency problemen (reductionisme) staat in de weg van het juist waarderen van de natuur voor wat de evolutie al die miljarden jaren heeft weten te realiseren.
Deze ethische vraagstukken hebben geen hapklare antwoorden. Het laat wel goed zien hoezeer de mens boven in plaats van naast de natuur wil staan. Actuele onderwerpen zijn bijvoorbeeld de ervaring van een koe als deze steeds kunstmatig zwanger wordt gemaakt zodat ze melk blijft geven en het kalfje (haar kind) steeds weghalen. Het wegnemen van de snavel van kippen, zodat we er meer op een vierkante meter kunnen houden. Dat terwijl de snavel juist nodig is voor het scharrelen en het omploegen van de bodem.
Is in de jacht naar meer economische waarde alles toegestaan om de natuur als productiemiddel volledig uit te buiten?
Deze vragen maken duidelijk dat onze visie over alles wat leeft heel beperkt is en we moeite hebben te bevatten hoezeer we juist afhankelijk zijn van alles wat in en rond ons leeft. Hoe verhoudt dan het welzijn van bacteriën, schimmels, algen, planten, dieren en insecten zich tot de gezondheid van de mens?
Ecologie: de maakbare natuur
Waar we maar weinig oog voor hebben is de afnemende kwaliteit van de bodem. Net als de voedingswaarde van ons voedsel. Dat laatste komt vooral door de afnemende concentratie van micronutriënten. Deze vitaminen, mineralen en spoorelementen zijn ver te zoeken in veredelde gewassen die gekweekt worden voor maximale vruchtvorming, in een dode bodem en in een bodemloze cultuur exemplarisch uitvergroot in vertical farms en hydroponics. Micronutriënten worden in beperkte mate toegevoegd aan kunstmatige voedingsbodems. Gewassen van de vollegrond bevatten daarentegen veel meer van deze nutriënten van nature, vertelde ook Pius Floris ons tijdens een vorige editie van Nieuw Voer.
Het lijkt erop dat we onderschatten we wat de natuur ons te bieden heeft. En overschatten wat de door de mens gecreëerde natuur ons geeft.
Is voeding van de maakbare natuur werkelijk in ons eigen belang? Nutriënten en dus de voedingswaarde van een gewas gaan niet alleen over gezondheid. Micronutriënten zorgen ervoor dat onze groente bomvol zit met smaak. Dus, kiezen we voor smaakvol voedsel met alle goede stoffen erin? Of laten we ons eten lekker maken met kunstmatige toevoegingen zonder alle goede inhoudsstoffen?
Sociaal: een goede boer leeft zich in in de natuur
Ethische vraagstukken zijn ook gekoppeld aan het sociaal culturele domein. Heb je zelf bedacht wat je denkt? Of zijn je denkbeelden afhankelijk van je sociale omgeving? Onbewust overgenomen van je ouders, de mensen om je heen, de media, de cultuur in je land. Juist daarom zou je altijd je beweegredenen moeten bevragen. Dat geldt voor ons als mens en ook zeker voor sectoren zoals die van de landbouw. Waarom doen we als mens, bedrijf of sector de dingen die we doen en hoe draag je bij aan het grotere doel, het voeden van de mens en de andere koninkrijken van de natuur?
Onze kijk op de wereld is slechts een perspectief. Inleven in de ander is wat Michiel betreft de kern van ethiek. Het met elkaar in gesprek gaan is daarbij van groot belang. Michiel noemt het een morele stoelendans. Wat gebeurt er als de spreekwoordelijke muziek ophoudt? Leef je daarbij eens in in de ander. Hoe is het voor de ander die geen stoel bemachtigt? Dat principe kun je breder trekken dan een stoelendans. Zie je bijvoorbeeld de bodem als levend organisme? Hoe zou je die willen behandelen? En hoe zou de bodem behandeld willen worden?
Sociaal: als dieren konden praten
Ethische kwesties die over het goed behandelen van de natuur gaan, dus over welzijn en waardigheid of rechten, zijn ingewikkeld. Dierenrechten zoals die in Zwitserland bestaan, vindt Michiel een stap verder gaan dan alleen praten over welzijn en waardigheid. Net als het erkennen van de rechten van rivieren, zoals in Spanje. Dat maakt dat de natuur een rechtspersoon wordt zonder een letterlijk stemrecht. Wat betekent dat filosofisch? Als een mens moet spreken namens een rivier of dier? Hoe geven we vorm aan deze zogenoemde zooperatie?
Het doet ontegenzeggelijk iets met ons denkkader. Kijk je niet heel anders naar de natuur als je je opeens kunnen inleven in een dier of rivier en de omstandigheden en belangen ervan? De natuurvolken van onze aarde zien zichzelf als onderdeel van de natuur. Zo geldt de walkabout, een jaar (over)leven in de natuur, als belangrijke rite de passage bij het volwassen worden van Australische oorspronkelijke bewoners. Filosoof Rousseau (1712-1778) stelde de natuur voorop en de mens die zich moet aanpassen. En Bruno Latour (1947) vindt dat de mens zich moet opstellen als aardbewoner, en zeker niet als de enige of de belangrijkste.
Men is gewend te denken vanuit de mens als enige of meest belangrijke aardbewoner. Hoe juist is dat, als we zo afhankelijk zijn van juist de andere koninkrijken van de natuur voor ons welzijn (denk daarbij bijvoorbeeld aan de microbes in onze darmen en op onze huid) en gezondheid?
Sociaal: voedselvaardigheden: koken, samen eten en genieten
Inleven de natuur is een manier om de connectie met ons voedsel terug te krijgen. Ook zelf koken is een manier. Eten met als voornaamste doel je gezondheid bevorderen, gaat volgens Michiel over geboden en verboden. Voedsel is niet alleen een medicijn, zo stelt hij. Samen eten en genieten is belangrijk. Ondanks dat het sociale aspect van eten lastig kan zijn door ieders dieetvoorkeuren, werkt het samen zitten en samen zijn verbindend. Het samen eten is de perfecte manier om maaltijden te onderzoeken en ervan te leren genieten. En zo ook je eigen smaak te ontwikkelen los van de sociaal culturele smaak.
Als je iets lekker vindt, dan eet je totdat je voldaan bent. Als voeding bewerkt is, vult het wel alleen bevredigt het niet, waardoor je door blijft eten. Als mensen weer leren koken, dan wordt er gegeten totdat men voldaan is, zo redeneert Michiel.
Tegenwoordig worden we met afhaalgerechten en bezorgservices zoals Thuisbezorgd verleidt om juist niet te koken, snel te eten, veelal zonder aandacht voor een televisie of steeds vaker ook alleen. Zijn gemakspakketten waar je met enige hulp je eigen eten kookt, zoals Hello Fresh, een oplossing? Of de biobox van de boer met recepten erbij?
De aanzet van het weer zelf (meer) gaan koken en daarmee het hebben van een connectie met je eten, ligt in het terugbrengen van voedselvaardigheden. Het leren proeven, het opdoen van productkennis en het leren hoe je smakelijk volgens de seizoenen kookt. Gezamenlijk genieten in plaats van soberheid, hoort hier onderdeel van te zijn, vindt Michiel.
Goed koken en snappen wat je eet zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Daarom is enige productkennis onmisbaar. Als je niet weet hoe en waar een gewas groeit en hoe je het moet bereiden, dan is er doorgaans ook geen interesse hoe je het goed klaar kunt maken. Het gaat om het leren waarderen van voedsel wat het echt is. Ook hier is het weer de vraag: gaat het je om vullen of voeden?
Hoe krijgen we die voedselvaardigheden terug bij de mensen als ze het nut ervan nog niet inzien? Moet de supermarkt kooklessen aan gaan bieden en zich meer gaan richten op lokaal en biologisch voedsel? Zorgen we dat scholen kooklessen (en ervaren hoezeer koken een chemisch proces is) gaan herintroduceren en voedsel centraal stellen in alle vakken? Of is het een oplossing om groen in de stad terug te brengen en daarmee de connectie met de natuur? En het aanleggen van een groenere infrastructuur voor de distributie van voedsel?
Sociaal: voedselvaardigheden: productkennis helpt marketingmachine te doorzien
Wat is de waarde van ons voedsel en wie of wat bepaalt dat? In grote mate wordt dat door de voedingstechnologie gedaan die zorgt voor de bewerking ervan door toevoegingen zoals zouten, suikers, vul- en hulpstoffen. Dat gebeurt onder druk van de marketingmachine in de voedingsindustrie die zich richt op vullen en wegzetten van volume, terwijl voeden het doel zou moeten zijn. Als je als burger snapt wat je eet, dan snap je ook hoeveel er wordt vals gespeeld.
Zolang de consument gemak belangrijker vindt dan gezondheid, maakt het niet uit waar voedsel vandaan komt. Als je de vraag niet stelt waar je voedsel vandaan komt, blijf je onwetend en sta je ver weg van wat er met je eten gebeurt. Je hebt dan geen inzicht meer in wat erin zit, en hoe het je lichaam beïnvloedt en hoe het eruit komt. Geef je dan niet het eigenaarschap over je gezondheid en de verantwoordelijkheid over kwalitatief goed voedsel uit handen? Met een teruglopende gezonde bevolking door de manier hoe we omgaan met ons voedsel, neemt de noodzaak steeds meer toe voor transparant, eerlijk en betaalbaar voedsel dat goed doet voor de planeet.
Welke vragen stel jij straks als je een hap of slok neemt?